ԱՐՄԵՆ ԼՈՌԵՆՑ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ- Անհատական ցուցահանդես (2016)

Ողջու՛յն սիրելի ընթերցող: Ձեզ հետ կիսվում եմ վերջին մշակութային լուրերով: ))

Օրերս Հայաստանի Նկարիչների միությունում բացվեց գեղանկարիչ Արմեն Հարությունյանի անհատական ցուցահանդեսը, որտեղ ներկայացված էին նկարչի վերջին տարիների աշխատանքները՝ ստեղծված Հայաստանի գեղատեսիլ բնության գրկում, նրա ներշանքով, ազդեցությամբ և այդ բնության հանդեպ սիրով: Նկարելու տաղանդը Արմեն Լոռենցը ժառանգել է իր հայրիկից, ով ստեղծագործ, բազմատաղանդ և հարուստ ներաշխարհով մարդ է եղել: Լոռու բնաշխարհում անցկացրած մանկությունը ևս իր ազդեցությունն է ունեցել նրա՝ գեղեցիկը նկատելու, գնահատելու կարողության, և այն պատկերելու կամքի վրա: Ինչպես պատմեց ինքը՝ նկարիչ Արմեն Հարությունյանը, հայրը ինքնուս և շնորհալի նկարիչ է եղել, սակայն իրեն ոչինչ չի սովորեցրել, որ որդին բուհական կրթություն ստանալով, այսպես ասած՝ «Գիտությունով չալէ» )) Ինչպիսի՞ն է Արմեն Լոռենցի արվեստը. բնապատկերի մաքուր, լուսաթաթախ պատկերում, օդով հագեցած նրբերանգներ, շնչող պատկեր, ներդաշնակություն, երբեմն՝ եդեմական օդայնություն, թափանցիկ և թափանցող արվեստ.... Թերևս գեղեցիկի նրբազգացություն՝ միախառնված լավատեսության հետ: Այսպիսին է Արմեն Լոռենց Հարությունյանի վրձինն ու ներկապնակը՝ հարուստ, սիրաշաղախ, լուսավոր ու գունեղ: Նկարչի վրձնահարվածները երբեմն սահում են, երբեմն ասես դուրս թռչում կտավից, երբեմն փոթորկվում ալիքների ու ծփացող դաշտերի մեջ, մերթ ժպտում, մերթ թեթև՜ տարածվում կտավի վրա՝ լցնելով այն խաղաղ հանգստությամբ....
Ահա այս մեծ սիրով ու ջերմությամբ լի արվեստի աշխարհն է, որն ակնթարթորեն բացվում է մարդու առաջ, երբ ոտք է դնում ցուցասրահ:
Երբ զրուցում էի նկարչի հետ, նա ջերմությամբ պատմում էր ամեն մի աշխատանքի ստեղծման մասին, այն պայմանների ու տրամադրության մասին, որոնք նաև պատճառ են հանդիսացել այդ աշխատանքների արարաման համար:
Իր ստեղծագործությունների մասին Արմեն Լոռենցը խոսում է ծնողական ջերմությամբ, սիրով է լսում բոլոր կարծիքները և ակնկալում անկողմնակալ քննադատություն ))
Նկարչին մաղթելով ստեղծագործական նորանոր ձեռքբերումներ, անսահման ուժ ու կորով, սպասենք նրա նոր ցուցահանդեսին, որտեղ հուսով ենք տեսնել նոր շնչով, ոգով և նույն լույսով ողողված աշխարհ...

Պատկերասրահ

Էս ո՞նց ապրեցիք, տղանե՛ր….

Էս ու՞ր գնացիք, տղանե՛ր,

Դուք աշխարհը պիտի շտկեիք,

Անիրավ ձեռքը պիտի կտրեիք,

Շա՜տ շուտ գնացիք, տղանե՛ր:

Էս ու՞ր գնացիք, տղանե՛ր,

Ձեր ծնունդը իզուր չէր, տղե՛րք,

Ու մահն էլ իմաստ ունեցավ,

Բայց զու՜ր գնացիք, տղանե՛ր:

Էս ո՞նց գնացիք, տղանե՛ր,

Որ սիրտը մեր մնաց ձեզ կարոտ,

Երբ աչքով անգամ չտեսած,

Հոգով միշտ ձեզ ենք հետևորդ:

Էս ո՜նց ապրեցիք, տղանե՛ր,

Որ հիմա մտքերս խառնակվել,

Ափերից ելել են, վարարել,

Քանդել են խաղաղը կարևեր:

Էս ո՞նց ապրեցիք, տղաներ,

Ձեր կյանքի կիսատին մատաղվել,

Իմը դատարկ եմ համարել,

Ու ձերն էմ ափսոսում- տնավե՜ր:

Էս ո՞նց զոհվեցիք, տղանե՛ր,

Որ ցավից միտքը չի զարթնում,

Տունն ավեր, հողմավար,

Անտեր ու դատարկ ենք մնում:

Էս ո՞նց գնացիք, տղանե՛ր,

Որ երգերը կիսատ են մնում,

Որ խոսքերը սառում են, կորում,

Կոկորդը խեղդվում է բնում,

Էս ո՞նց ապրեցիք, տղանե՛ր….

11.09.2016

ՄԱՍՐԵՆԻ

Կուռմադդմիկների աշխարհում

Բացառիկը գեղեցիկի ու աներևակայելի երևակայության սահմաններում, որը անսահման ջերմություն է ճառագում, դժվար է հանդիպել սառած ու քարացած, հաճախ ինքատիպությունից զրկված մեր օրերում: Մարդիկ սովորել են հոսքին, իսկ այ հոսքից դուրս գալ, ու անել մի բան, որը կհմայի, կկայանա, կջերմացնի՝ իսկապես բարդ է: Դե իհարկե չենք կարող չասել մի շատ կարևոր բան՝ դրա համար շատ կարևոր է մարդու ներաշխարհի և մտքի ներդաշնակ ու հարուստ գունավորումը:
Մի հեքիաթ կա՝ «Ալիսան հրաշքների աշխարհում»: Իհարկե, հիմա դրա մասին չեմ խոսելու, բայց մի հեքիաթ էլ մեր օրերում է հյուսվում՝ «Նազ-աղջիկը կուռմադդմիկների աշխարհում»: )))
Հերիքնազ Խաչիկյան -  Ա՛յ հայուհու այս տեսակի համար, մարդու խելք է գնում: ))) Բարի, համեստ, ջերմ, սիրառատ, հայրենասեր,  ստեղծագործ, բացառիկ մաքրության, բյուրեղյա հոգով աղջիկ, ով կարողանում է ամենասովորական կուռմադդմիկներին կյանք ու կենսագրություն պարգևել, ստեղծել նրանցից յուրաքանչյուրի աշխարհը, որը նաև դիտողին է փոխանցվում, ակամա ներթափանցում ես մի ոլորտ, որ քեզ ծանոթ չէր մինչ այդ: Ինչ որ ուրիշ լույս ու էներգիա է լցվում սիրտդ: Այս զգացողության համար պետք է ուղղակի մի քիչ շրջել այդ դդմիկների աշխարհով, որ Հերիքնազն է ստեղծել:
Գեղեցիկ, պարզ, յուրահատուկ, ջերմացնող, լավատեսական, իմաստակիր, գաղափարային, նուրբ, հետաքրքիր, ահա այսպիսին են Նազի աշխատանքները, այսպիսին է նրա աշխարհը, ստեղծագործական մոտեցումն ու ներաշխարհը:
Ապրիլի 26-ին ՀՊՄՀ Գեղարվեստական կրթության ֆակուլտետի ներսում տեղի ունեցավ Հերիքնազի առաջին անհատական ցուցահանդեսը, որը իսկապես աչքի ընկավ իր յուրօրինակությամբ և լույսով: Բոլորը՝ դասախոս թե ուսանող, սիրով էին գալիս դիտելու այս աշխատանքները: Ստեղծագործողի այս աղջնակի ավյունը ու սերը այնքան մեծ էր, որ ակամ էլի ու էլի կանչում էր հմայվելու, մի քիչ ջերմանալու դդմիկներում կուտակված, ամբարված բարությամբ:
Մեզ մնում է միայն ցանկանալ, որ երբեք այս եռանդն ու տեսակը Նազի մեջ չմարեն, որ չփոխվի նրա լավատես ու լուսավոր հոգին, որ նրա աշխատանքները միշտ լինեն լույսի ու սիրո պատգամաբեր:

ՏՈՀՄԱԾԱՌ

ԱԲՈՎՅԱՆ ՓՈՂՈՑԸ ԵՐԵՎԱՆՅԱՆ ԽՃԱՆԿԱՐՈՒՄ

Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանում, աշխարհի բոլոր երկրներն ունեցել են իրենց խորհրդանիշ քաղաքները, դեպի որոնց ուղղված են եղել մարդկանց հայացքները ու հոգին: Եվ սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ ամն մի քաղաքում կա մի փողոց, մի վայր, որը առավելապես սիրելի է դառնում քաղաքի բնակիչների կամ ժողովրդի համար ընդհանրապես: Դա նման է մոտավորապես «տանը սիրելի անկյուն» ունենալուն: Եվ ահա, Երևանն էլ, լինելով Հայաստանի Մայր քաղաքը, ունենալով հազարամյակների պատմություն, դեռ ոչ վաղ անցյալում շնչում էր միայն իրեն հատուկ կոլորիտով: Ահա այս կոլորիտի անբաժան մասն է կազմում ներկայիս Աբովյան փողոցը: 

Երևանյան, դեռևս կենդանի և գունեղ կոլորիտային խճանկարի մի մասն էին կազմում այստեղ ապրող մարդիկ: Միջին և ավելի տարեց երևանցիները հիշում են, թե ինչպես ամեն օր Աբովյանով վեր ու վար էր անում ծաղկավաճառ ծերունի Կարաբալա, ով ավելի շատ նվիրում, քան՝ վաճառում էր իր ծաղիկները, ջուր ծախող տղան, որոնց նվիրված գողտրիկ երգերը թերևս բոլորը գոնե մեկ, անգամ լսել են:

 Ահա այս երկուսը, իրենցից անկախ, դարձան երևանյան ամենավառ, գունեղ, ցայտուն, հիշվող ու սիրելի կերպարները և նրանց նվիրված արձանները այսօր զարդարում են քաղաքի փողոցներն ու շունչ տալիս նրան՝ հիշեցնելով երբեմնի ջերմ ու նվիրական օրերի ու դեպքերի մասին: Երևանում, Աբովյան փողոցը սիրելի էր ո՛չ միայն նախորդ դարում, այլև՝ մեր օրերում: Թեև այն ժամանակներից մինչ օրս, Երևանն էլ, Աբովյան փողոցն էլ, շատ են փոխվել… 1906թ-ից սկսած, տասնմեկ տարի ի վեր այստեղով էր անցնում ձիաքարշը (կոնկան), որի ճանապարհը ձգվում էր «Ղանթարի տակից» ինչ «Պլանի գլուխ» (ներկայումս՝ Աբովյան պուրակ): Ձիաքարշը հանելուց հետո, երբ այստեղ դադարեց երթևեկությունը, դրա հետ մեկտեղ՝ աղմուկը, փողոցը դարձավ քաղաքի ամենախաղաղ և միաժամանակ ամենակենդանի, աշխույժ հատվածը: Երեկոյան ժամերին սա երևանցիների ամենասիրելի զբոսավայրն էր:

Այս կերպ, Աբովյան փողոցը դարձավ անակնկալ և լրիվ հնարավոր հանդիպումների փողոց, այստեղ երեկոյան ժամերին կարելի էր հանդիպել ընկերներին, ծանոթներին, մշակութային գործիչների՝ գրողների, նկարիչների, դերասանների: Աբովյան փողոցի եռուն, կոլորիտային մթնոլորտի մասին, իրենց հիշողություններում գրում են բազմաթիվ հայ արվեստագետներ, որոնք հատկապես այդ հանդիպումների, զրույցների, քննարկումների և վեճերի ակնկալիքով էին երեկոներն անցկացնում քաղաքի հենց այս հատվածում: Սա նույնացվում է «գյուղամեջ» հասկացության հետ:
Անհնար է լիովին պատկերացնել, թե որքա՜ն թանկ էին ժամանակի մեծություններին հանդիպելու պահերը, թե որքա՜ն հիշողություններ են պահվում փողոցի վրա գտնվող պուրակներոմ, այգիներում, շենքերի պատերի տակ ու մայթերին: սակայն, չենք կարող չգիտակցել, որ մի տևական շրջան, Աբովյան փողոցը նման է եղել մեծ մշակութային բեմահարթակի:

 Պատմում են, որ Իսահակյանը, ամեն երեկո, «Պապլավոկի այգուց» քայլելով գալիս էր՝ միանալու Աբովյան փողոցի կենդանի, աշխույժ եռուզեռին և իր ներկայությամբ այն առավել աշխուժացնելու: Վարպետին բոլորն էին ճանաչում, և իհարկե, թեթև, ամոթխած բարևելու, և կամ թե՝ ավելի համարձակ զրույցի բռնվելու ցանկությամբ մոտեցողները անպակաս էին: Դե իհարկե, այս վերաբերմունքը ո՛չ միայն Իսահակյանի հանդեպ էր դրսևորվում: Ժողովուրդը ճանաչում և գնահատում էր իր կողքին ապրող մեծություններին: Արդեն 1933 թ. Հունվարի 12-ից, Աբովյան փողոցով անցավ Երևանի առաջին տրամվայը:

Սակայն, անդրադարձ կատարենք փողոցի ընդհանուր նախագծմանը: Վերից-վար, շենքերի և մայթերի ընդհանուր կոմպոզիցիան աչքի է ընկնում ներքին կապով և ներդաշնակությամբ: Ոչ մի ավելորդություն, և միևնույն ժամանակ ամեն ինչ իր տեղում է, ամեն ինչ կա: Կողք-կողքի հարևանած շենքերը կանգնած են առանձին՝ միաժամանակ հարևանցի կերպով լրացնելով միմյանց: Սա իհարկե, նախորդ դարում, այսօր ցավոք այս պատկերը փոխվել է: Ներկայումս Աբովյան փողոցի ոգին կամ կերպարը բավական կոտրված և աղճատված է փողոցի «շենք ու շնորհքի» հետ չներդաշնակվող նորակառույց, մեծ ու փոքր կառուցումներով: Սակայն, իր գոյության լավագույն ժամանակներում, Աբովյան փողոցը հստակ գծագրված, նրբաճաշակ, աչք շոյող, ակամ կրթող նշանակալի մի վայր էր: Ինչու՞ կրթող, որովհետև այստեղ գտնվող և առհասարակ, Երևանյան հին կառույցների (բնակելի թե հասարակական) ճարտարապետական ձևերը, ճակատների քանդակազարդերը, լուսամուտները պսակող կամարներն ու բազմաբնույթ հետաքրքիր լուծումների միջոցով շենքերը հարստացնող գեղարվեստական հարդարանքը մարդու, քաղաքացու մեջ ճաշակ էին ձևավորում, մարդը գեղեցիկը տեսնելով սկսում էի սիրել և այժևորել այն քաղաքն ու շենքը, որտեղ ապրում էր: Կոկիկ, ջերմ ու գեղեցիկ միջավայրն ու մթնոլորտը, որ տիրում էր այստեղ, դրական էր ազդում մարդու ներաշխարհի ր արժեհամակարգի վրա: Սա ամենքս մեր իսկ անձնական փորձով կարող ենք փաստել: Ինչևէ, Աբովյան փողոցի գեղարվեստական, ճարտարապետական, միջավայրային և մշակութային նշանակությունը հայ իրականության մեջ անհերքելի է, անհնար է դա չզգալ, չնկատել, չխոսել դրա աժեքների ու հարազատության մասին:

Լինելով ագային ակունքների շարունակություն, իր կերպարով Աբովյան փողոցը սիրելի էր և իհարկե, ընկալելի հայ մարդու սրտի համար: Անգամ ժամանակակից ճարտարապետական ձևերի կամ լուծումների կիրառությունը հարմարեցված, սերտաճեցրած է ազգայինին, որպեսզի այն հնարավորինս ժողովրդի կողմից սեփականվելու հնարավորությունն ունենար: Մինչ օրս, ամեն մի պահպանված շենք, կառույց, կամ անգամ բեկոր, սիրելի է հարազատի պես բոլոր երևանցիների համար…

ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ

Իմպրեսիոնիզմը հայ արվեստում: Եղիշե Թադևոսյան և Վահրամ Գայֆեճյան

«Նկարչի բարձրագույն արժեքը նրա կոլորիտն է» (Եղիշե Թադևոսյան)

Հայ կերպարվեստում իմպրեսիոնիստական մոտեցումներով աչքի ընկնող արվեստագետներից են Եղիշե Թադևոսյանը և Վահրամ Գայֆեճյանը: Վերջիններիս արվեստը, թեև ոչ ամբողջովին, սակայն լի է իմպրեսիոնիստական մոտեցմամբ: Տեխնիկապես լինելով անհատական, և՛ Թադևոսյանի, և՛ Գայֆեճյանի ստեղծագործությունը լի է իմպրեսիոնիստական լույսով ու գույնով, տրամադրությամբ և ընկլամամբ: Երկուսի հայացքն էլ, որպես արվեստագետի, աշխարհին ուղղված է տպավորությունների բացահայտման պատուհանից:
«Նկարչի բարձրագույն արժեքը նրա կոլորիտն է», ահա Թադևոսյանի խոսքերը, որոնք լավագույնս ներկայացնում են հենց իր ստեղծագործությունը, ով ներկայանում է որպես  գույների, լույսի, տրամադրության, էտյուդի վարպետ: Շրջելով Թադևոսյան նկարչի «պատկերասրահում», մենք տեսնում ենք թարմաշունչ, հախուռն, ներգործող արվեստ՝ ունակ հմայելու և ջերմացնելու: Արվեստ, որ ամենատարբեր կողմերով ներկայացնում է ժամանակի հայ իրականությունը՝ նկարչի ընկալմամբ:

Լինելով հայ պլեներային նկարչության հիմնադիրը, Թադևոսյանը իր արվեստում առավելագույնս արտացոլեց իմպրեսիոնիզմի լույսն ու օդայնությունը, թեթևությունն ու կենսուրախ անհոգությունը՝ փայլելով գունային նրբերանգների կիրառման վարպետությամբ: րվանդ Քոչարը նրան համարում է «... Մեծ հոգու տեր և խորոնկ կուլտուրայով հարստացած » մարդ, ով նաև «մեծ երախտավոր էր թե՛ իր արվեստով, և թե՛ իր հասարակական գործունեությամբ»: Այս բնութագրմանը ավելացնենք ևս մի բան, որ Թադևոսյանի աշխատանքները ներթափանցված են հայրենի բնության և մարդկանց նկատմամաբ վեհագույն սիրով և ջերմությամբ: Թադևոսյանի աշխատանքներում անկարելի է չնկատել գույների արձագանքները մեկը մյուսի մեջ, ինչը ստեղծում է մեղեդայնության և պոետականության տպավորություն՝ առաջացնելով ջերմության, բնության հանդեպ սիրո և անրջելու զգացումներ:

Գալով Վ. գայֆեճյանին, պետք է նշենք մի անչափ կարևոր փաստ. Նկարչի թե՛ գրաֆիկական և թե՛ գեղանկարչական աշխատանքներից, ասես խավարի մեջից, լույսի նման հորդում է իմպրեսիոնիզմի ցոլքը: Որպես օրինակ, նշենք երկու աշխատանք՝ «Աղջիկը պատուհանի գոգին նստած» (1937թ.) և «Աղջկա դիմանկար» (1946թ.), որոնցից առաջինը գեղանկարչական, իսկ երկրորդը՝ գրաֆիկական աշխատանք է: Կատարված լինելով տարբեր տեխնիկաներով, երկու աշխատանքներն էլ ողողված են այնպիսի նրբերանգային հմտությամբ և թափանցիկությամբ, որ անգամ ածուխով արված աշխատանքում կարելի է գունախաղ տեսնել:

Պատկերման պարզությունն ու մտերմիկ անմիջականությունը, լուսատոնային հարաբերությունները, արտահայտում են նկարչի իմպրեսիոնիստական հայացքը և սերը դեպի նկարչություն: Ունենալով բժշկի մասնագիտություն, լինելով ճարտարապետ-քանդակագործ, Գայֆեճյան արվեստագետը իր ներդաշնակությունը գտել է գեղանկարչության մեջ՝ թողնելով լավատեսության և երազային ներաշխարհով ներթափանցված բարձր արվեստ:

Ահա այս երկու արվեստագետները հայ կերպարվեստը կարողացան ընդարձակել դեպի ֆրանսիական իմպրեսիոնիզմ, միաժամանակ մնալով ազգային և անհատական իրենց կերպարի, ձեռագրի և ինքնատիպության սահմաններում, որոնք թերևս անսահման են, հուզական, ջերմ ու հավերժող:  

Մանկության եթերներ….

Երբ փորձում եմ վերադառնալ մանկություն, ակամա ժպիտը պսակում է երեսս.. Ի՞նչ խոսք, ամենքիս կյանքում հենց մանկությունն է այն շրջանը, որում պտտվելիս մտապատկերնեւոմ այնքա՜ն գույներ ու ժպիտներ են ի հայտ գալիս… Իմ մանկությունն էլ, որքան նման, նույնքան էլ տարբեր է բոլորի մանկությունից: Եթե փորձեմ հակիրճ ինձ մանկության էջերում, պիտի սկսեմ այսպես. Ասում են, որ դեռ նորածին՝ ժամերով ինքս ինձ համար երգում էի, ու լավագույն խաղալիքն էլ սեփական մատներս էին… անաղմուկ, խելոք երեխա եմ եղել… Բայց իմ հիշողություններում, արդեն մի քիչ մեծ՝ 3-4 տարեկան հասակում, հին սովորությանս համաձայն, ամբողջ օրը երգում էի մեր սեփական տան բակում, շատ անգամ հորինում էի մեղեդի, երբեմն՝ միայն ինձ հասկանալի «անգլերեն» տեքստերով երգեր.. Բայց հիմնականում պապիկից ու հայրիկից սովորած հայկական ժողովրդական երգերն էին կազմում երգացանկս, որովհետև ամեն երեկո ես նոր երգեր սովորելու հնարավորություն ունեի… Ուսուցիչս հայրս էր )))

Ու էսպես երգելով էլ մեծանում էի, և երբեմն, եթե պատահեր լռում էի՝ հարևանը ձայնում էր մայրիկիս, կամ զանգում՝ թե ասեք թող երգի... )) Անդադար երգելու սովորությունս օրորոցից մինչ օրս պինդ պահում եմ սրտումս ու կյանքումս:

 Երբ մութ ու ցուրտ տարիներին նտած էինք լինում երեկոյան, մի երկարացման հոսանքալար, որի գլխիկը միկրոֆոնի էր նմանվում, վերցնում էի ձեռքս, հոսանքին միացող կողմը մտցնում հեռուստացույցի տակ, կանգնում աթոռին ու երգում էի՝ համե՜րգ էի տալիս ))) Ու էսպես, ինքս ինձ քթի տակ երգելով, տիկնիկիս համար հոգատարությամբ ամռան ու ձմռան, առօրյա ու տոնական զգեստներ էի կարում, իհարկե այս գործում օգնականս մայրս էր: Դեռ մի բան էլ մտածում էի՝ ա՛յ որ մեծանամ, ինձ համար էլ նույնից կկարեմ, իբր տիկնիկս մեծ էր, շորերն էլ մեծի էին ))

 Իմ մանկության ամենաջերմ հուշերի մեջ առանձնանում են մեր խաղողի այգիներում բերքահավաքի ու գինեշինության հուշերը, երբ իմ քաշից էլ ծանր մե՜ծ-մեծ ողկույզներն առած վազում էի ողջ այգով մեկ, որ բոլորին ցույց տամ իմ գտած գանձը, ցորենի հասած հասկերը, որ խանձում էինք օջախի վրա ու թեփազատելով, մազերս դաշտի քամուն տված, գլխիս պարտադիր մանուշակագույն անթառամ ծաղիկներից հյուսված պսակ (մեր այգու դիմացի բլրին, այս ծաղիկները քչերից էին, որ դիմանում էին անջուր ու արևոտ կլիմային), ուտում էի էնպիսի՜ հաճույքով, որ համը մինչ օրս հիշում եմ.. Էդ ի՜նչ օրեր էին, ա՛յ հիմա եմ հասկանում… Այգում ծիրանի ու բալի ծառեր կային, որոնց ճյուղերից կախված պտուղները՝ խակ թե հասած, էդ ի՜նչ մեծ գայթակղություն էին մեր անհանգիստ ու անհամբեր մանուկ սրտերի համար…
Ջրատարի եզրերին, ուր հաճախ սիրում էի նստել, խխունջների, շարան-շարան գնացող մրջյունների ու այգին հսկող Արջուկի հաչոցի մեջ թաքնված քաղցրությունն այսօր էլ ծորում է սրտիս՝ հիշողության ձևով ու լցվում աչքերիս մեջ՝ կարոտի, ջերմության ու ժպիտի կերպ առած…

Հետո բերքը արկղերով գալիս էր տուն ու մատաղի նման բաժանվում մտերիմներին: Խաղողը մաճառ էր դառնում, իսկ ես գինեշինության պարտադիր մասնակիցն էի. Հագնում էի մե՜ծ, ռեզինե երկարաճիտ կոշիկներ ու մտնում հնձանի խաղողի մեջ: Ճիշտ է, քաշս չէր ներում տեղը տեղին ճզմել, բայց ինձ այնքան կարևոր էի զգում, այս խորհրդավոր ու ինձ համար անչափ հետաքրքիր արարողությանը մասնակցելիս: Ա՛յ խորհրդավորությու՜ն…

Խաղողը գինի էր դառնում, ցորենը՝ ձավար ու փոխինձ:

… Իմ մանկության մեջ շատ էին բակային խաղերն ու ճամբարները, դե իհարկե՝ կռիվներն ու հաշտվելու պահերը՝ ևս.. Մեր փողոցի ծայրին ձոր կա, ա՛յ այս ձորի մոտ մե՜ծ-մեծ քարեր կային, որոնք տարբեր ձև ունեին, ու մենք երեխաներով դրանց անուններ էինք դրել՝ իրենց ձևին համապատասխան՝ Ձի, Սեղան, Փոքր քար, Մեծ քար.. Այ էս քարերն էլ իմ մանկության մի մասն էին կազմում, մենք այստեղ էինք կազմակերպում մեր մանկական խնջույքները՝ տանից մեզ հետ վերցնելով ձեռքի տակ ընկածը: Մի անգամ, ինչպես ասում են՝ մուրազով սպասում էինք մեր բակի խաղողի թառմայի վրայից աչքով անող մեծ ողկույզի հասունանալուն… Ամեն օր նայում էինք աղջիկներով՝ ուր որ է՝ կհասնի, - «այսօր ավելի է կարմրել»,- կրկնում էինք մենք անընդհատ ու հրճվում ապագա՝ ըստ ամենայնի շատ ճոխ խնջույքի մասին մտքով: Վերջապես եկավ բաղձալի օրը… Սակայն, լինելով փոքրիկ, խնդրեցինք մեր թաղեցի մեծ տղաներին օգնել՝ քաղելով մեզ համար այդ սպասված, վստահաբար՝ շատ համեղ ողկույզը: Մեր ֆուտբոլասեր ընկերները սիրով քաղեցին և ավելի մեծ սիրով անուշ արեցին այն… Ինչ խոսք՝ պատերազմն անխուսափելի էր… Մանկական կռիվներն այնքան արդար ու ծիծաղելի են միաժամանակ…

Երբ ինձանից մեկ տարով մեծ քույրս գնաց դպրոց, մայրս ստիպված էր ինձ միայնակ թողնել տանը՝ իր հետ դպրոց ու ամենօրյա գնումների համար խանութ տանելով ինձանից երկու տարով փոքր եղբորս: Ցերեկվա շոգին, հաճախ էի մնում մենակ, երբ ընկերներս գնում էին քնելու կամ մածուն ուտելու )) …. և մի շատ գեղեցիկ օր ես գտա ելքը մենությունս փարատելու համար. Իսկ ինչու՞ չգնալ երկու փողոց վերև ապրող բարեկամների տուն, քույրիկներիս հետ խաղալու… Օ՜, մինչև հիմա հիշում եմ մայրիկիս՝ արցունքների մեջ կորած դեմքը, երբ ինձ գտավ բակում, հողերի մեջ հորաքրոջս աղջկա հետ ցեխագնդիկներ պատրաստելիս… Խե՜ղճ մայրիկ, մտածել էր ձորն եմ գլորվել…

Այո՛, այնքա՜ն շատ են հիշողությունները, որ դժվար կլինի ամենի մասին գրել: Մութը տալիս էր թե չէ՝ վազում էինք տուն, երբ պահմտոցիի վերջին օյինն անդեն ավարտված էր..

Երեկոյան խաղը շարունակվում էր տանը՝ պապիկի հետ պահմտոցի, մատնահաշիվ խաղեր խաղալով, կամ խմբվելով մոմի լույսի տակ հեքիաթներ կարդացող մայրիկի շուրջ…

Իսկ երբ աշխատանքից հոգնած տուն էր գալիս հայրիկը, մեքենայի ձայնը լսելուն պես արագ արձագանքում էր մեր Արջուկը, իսկ մենք վազում էինք՝ դուռը բացելու, ու մրցում էինք, թե ո՞վ է լինելու առաջինը:

Հիշում եմ, մի կարմիր շորիկ ունեի, մի քանի տարի հագնում էի միայն Զատկի տոնին՝ համարելով, որ դա հենց այդ օրվա համար է կարված: Մինչ օրս պահում եմ: Հիշում եմ, եթե այդ օրը զատիկ էի բռնում, արագ վազում էի արևի տակ (մտածում էի, որ զատիկը արև է սիրում, ու էդպես հաստատ կթռչի) ու սպասում էի որ թռներ մատիս ծայրին բարձրանալով.. Ա՜յ երջանկություն. Ուրեմն հաստատ մի լավ բան էր լինելու: Մի բան էլ եմ հիշում, երբ նեղանում էի, իսկ դա հաճախ էր պատահում, նեղված հայտարարում էի, որ ինձ ոչ-ոք չի սիրում ու ես գնում եմ կորելու… Չհամարձակվելով շատ հեռու գնալ կորելու, թաքնվում էի բակում, հետո մերոնց ծիծաղին չդիմանալով՝ դուրս էի գալիս՝ քթի տակ ժպտալով… 

Երբ դպրոց գնացի, տիկնիկի մայրիկի դերակատարությանը ավելացավ ուսուցչի դերը: Ավտոտնակի դարպասին գրում էի այն ամենն ինչ սովորում էի դպրոցում՝ բարձրաձայն բացատրելով ու դիմելով երևակայական դասարանի աշակերտներին՝ տալով նրանց անունները: Իսկ երբ ձմռան արձակուրդներին ուսուցչուհին մեզ հանձնարարություններ տվեց, ես ամբողջը մեկ օրում գրեցի՝ արդյունքում վաստակելով կարմրած, ուռած աչքեր և մինչ օրս ուղեկցող կոշտուկը՝ աջ ցուցամատիս վրա:

Դե՜, էլ ի՞նչ երեխա, որ վախեր չունենար. Իմ մանկական վախերից մեկը մութն էր, երբ միայնակ էի բակ էի գնում, վախենում էի նաև ա՛յ էն պապիկից, որ երեխաներ էր գողանում, ու մեկ էլ է՜ն մյուսից, որ թաքնվում էր մահճակալի տակ, ու երբ գնում էի քնելու, հեռվից արագ ցատկում էի անկողնու վրա, որ հանկարծ ոտքերիցս չքաշեր-տաներ իր մոտ: Ո՞վ էր՝ չեմ հիշում…

Թերևս այսքանը մի կարճ պատմության մեջ, երբ արագ թերթում եմ մանկությանս գիրքը… Ի՞նչ խոսք՝ հուշերն ու ապրումները անչափելի են ու բազում…

16.02.2016թ.

ՄԱՍՐԵՆԻ

Եռաբլուրում...

... Դուք մեզանից ապրող, կենդանի եք դեռ՝ հավերժող, ժամանակի մեջ անժամանակ, ժամանակից դուրս, ժամանակին չենթարկվող... Ոգի եք, հողեղեն ոգի....  Ձեր ժամանակը ձգվում է հուր և հավիտյան՝ նման հավերժող երկնակամարի, նման արևի անվերծանելի լույսի խմորմանը...
.... Դուք մեզանից էլ ներկա եք, կերտող՝ ձեր բացակայով, փրկող՝ կորուստով սեփական կյանքի, մեզնից՝ լավատես... Ձեր պատերազմը բարդ էր մերինից, ձեր օրն էր օրհաս, մենք մեր այսօրում՝ չհամեմատվող ձեր օրերի հետ, թույլ ենք ձեզանից՝ բռունցք չենք դառնում, իսկ դուք ժայռացաք... Դուք մեզանից էլ ապրող եք այսօր...

23. 03. 2016 թ.
ՄԱՍՐԵՆԻ

..... Ո՞վ իմանա, թե քանի պայծառ միտք, երազանք, հույս, նպատակ ունեիք, որ մնացին գաղտնի, անկատար, ու քանիսը չհասցրեցին հասունանալու ժամանակ գտնել: Չծնվեց անգամ քանի՜ երազանք, որ պիտի՛ որ լուսավոր լինեին հաստատ, քան ասենք՝ իմոնք....
... Եվ ո՞վ իմանա, թե քանի՜-քանի՜ ձեզ պես տղաներ լույս աշխարհ չեկան, բայց պիտի՛ գային՝ նույն աչք ու ունքով, նույն բոցով հոգու...
...Ո՞վ իմանա, թե քանի՜-քանի՜ նազանի աղջիկ պիտի շորոր գար այսօր, այս արևի տակ, այս գարնան դյութանք կանաչումի մեջ, որ աշխարհ չեկավ....
... Դու՛ք կաք, փառք Աստծո... Փա՛ռք ձեզ, հա՛յ քաջեր...

23. 03. 2016 թ.
ՄԱՍՐԵՆԻ

Եղիշե Թադևոսյան «Հանճարը և ամբոխը» (1909թ)

Կտավ, յուղաներկ 152x149 սմ


Եղիշե Թադևոսյանի «Հանճարը և ամբոխը» ստեղծագործությունը միայն իր մեջ ներդրված գաղափարով արդեն իսկ բացառիկ է, այն ուշագրավ է նաև կոմպոզիցիայի, գույնի, տրամադրության առումներով: Եվ հենց այս յուրահատկություններն էլ, գեղանկարչական արժանիքների հետ, ավելի են արժևորում այս ստեղծագործությունը: Թեման, որը Թադևոսյանը ընտրել է այս աշխատանքի համար, ինչ խոսք, խորքային է, համամարդկային, և որքան էլ այն համամարդկային է, այնքան էլ խորապես անձնական՝ հենց հանճարի համար: Մեկը, ով դուրս է իր ժամանակից, իր իսկ գաղափարների, զգայունության, խորաթափանցության, տաղանդի, երևույթների մեջ մինչև ամենախորքը թափանցելու և հասկանալու ունակությամբ, ով առաջ է մտածում իր ժամանակից ու  ժամանակակիցներից՝ անհասկանալի ու անըմբռնելի լինելու աստիճան, գտնվում է ամբոխի մեջ: Իսկ ի՞նչ է ամբոխը, եթե ոչ առօրյայով ու ժամանակով սահմանափակված մարդկանց խումբ, որը չի կարող անգամ երևակայել այն, թե ինչե՜ր կան կյանքում, որ իրենց գիտակցությանը հասու չէ... Եվ ահա այս բախման մեջ, իհարկե, հանճարը ակամա հայտնվում է նշանակետում: Ամբոխը կարող է նրան վերաբերվել անգամ որպես խելագարի, այնպես՝ ինչպես ամբոխը խաչեց Քրիստոսին, նույն կերպ և հանճարին չի հասկանում: Կոմպոզիցիոն, գունային և արտահայտչականության իմաստով այս աշխատանքը ամբողջովին արտահայտում է այն բարդ, ծանր ր ողբերգական իրականությունը, որը կա հանճարի շուրջ և նրա հոգում: Ապրումները, որոնք կեղեքում են նրան, ամբոխը, որը հետապնդում է վերջինիս: Լինելով ամբոխի մեջ, գլուխը ձեռքերի մեջ առած նրանից փախչելով, հանճարը միաժամանակ առաջնորդում է այդ ամբոխը... Սա հակասությունների երկու բևեռներ արտահայտող լուծում է, որը նկարչին գերազանցապես հաջողվել է: Գունային լուծումների և մանր վրձնահարվածների շնորհիվ Թադևոսյանը հասել է նյարդային և հոգեբանական այն գագաթնակետին, այն պրկված լարվածությանը, որն ըստ էության, կարող է պայթել ամեն մի վարկյան: Թվում է՝ ուր որ է, նրա վրա մեկը քար է նետելու.... Ահա այս լարումն է, որ ասես գամում է դիտողի հայացքն ու ստիպում մի պահ կանգ առնել այն մտքի վրա, թե արդյո՞ք նույն իրողությունը չէ, որ մարդկության պատմության մեջ կրկնվում է բազմաթիվ անգամներ...  Այո՛, հենց այդպես է, որ կա... Եվ ո՞վ կարող է պտտել կյանքի անիվը, եթե ոչ հանճարը... Վերջինիս՝ ցնորվածության աստիճանի հասած մարդու հայացքը, որում պարզ կարդացվում է այն ցավը, անզորությունն ու կսկիծը, որ ապրում է նա, ասես ողջ լարվածությամբ տիրում է կոմպոզիցիայի տրամադրության վրա: Այո՛, հենց այս աչքերն են մեխը, որի շուրջ, ինչպես ծովի  մեջ նետված քարի շուրջ, ալիք-ալիք գնալով մեծանում է լարվածության շղթան, և որքան մեծ է հանճարը՝ նույնն է թե՝ քարը, այնքան ուժգին են ալիքներն ու այնքան սեղմող՝ շուրջը տարածվող օղակները:

Եղիշե Թադևոսյանի «Հանճարը և ամբոխը» կտավը խորը հոգեբանական դրամա է, դառը ճշմարտություն և աննկարագրելի լարում արտահայտող ստեղծագործություն, որ կարող է փոխարինել հազարավոր բառերի, որոնք կասվեն: Այո՛, թերևս այս քարացած լարվածության մեջ ավելին կա, քան ցանկացած խոսքում կարող է լինել: Այս կտավը իր ստեղծողի ինտելեկտի, հոգեբանության, խորաթափանցության և վարպետության ամենակենսունակ վկան է, որ թերևս ավելին է, քան պարզապես ստեղծագործություն: Այն կարծես սթափության կոչ է, ճիչ, որ մնում է անլսելի, քանզի կյանքի օրենք է, հանճարն իր ժամանակի մեջ խելագարի պիտակն է կրում... Ու նա այս ստեղծագործության մեջ ասես փախչի իր ժամանակից, որ դարերը փաստեն նրա հանճարեղությունը...
Թադևոսյանի այս աշխատանքը այն բացառիկներից մեկն է համաշխարհային արվեստում, որ մի՛շտ կմնա կենդանի, շնչող, արդիական ու միշտ կգտնվեն նրա խորքը թափանցող հայացքներ, որոնք երբևէ կանգ առնելով, իրենց հարց կտան, թե արդյո՞ք նույնը չի կրկնվում մեր ժամանակներում....                                  

ԱՄՌԱՆ ԳԻՇԵՐ

Ամռան գիշեր, մարմանդ գիշեր,

Լուսնագն անուշ կըշողեր,

/ Խորոտ խարսնիկ ալուր մաղեր,

Ջուխտ շամամ ծոցին խաղեր: /2

Ամռան գիշեր, մարմանդ գիշեր,

Շողն էրթիկեն կխաղեր,

/ Խորոտ խարսնիկ էրկանք աղեր,

Տեսնողի սրտիկ դաղեր: /2

Ամռան գիշեր, մարմանդ գիշեր,

Լուսնագն անուշ կշողեր,

/Խորոտ խարսնիկ իլիկ մաներ,

Ուրախ երգեր ծիծաղեր:/2

Ամռան գիշեր, մարմանդ գիշեր,

Շողն էրթիկեն կխաղեր,

/Խորոտ խարսնիկ, բերդի լուսնակ,

Չուր երփ մնաս, ամպի տակ:/2

Հայրիկ Մուրադյան - Ամռան գիշեր

Վարդգես Սուրենյանց «Ոտնահարված սրբություն»

Վարդգես Սուրենյանց (1860-1921 թթ)
Ոտնահարված սրբություն (1895)

կտավ, յուղաներկ
112x89 սմ
ՀԱՊ (Հայաստանի Ազգային Պատկերսրահ)

Վարդգես Սուրենյանց: Ահա մի կերպար հայ կերպարվեստում, ով իր ինքնատիպությամբ, նվիրումով և տաղանդով հարստացրեց հայ կերպարվեստը: ՄԻ ստեղծագործող, ով անսահման նվիրումով, գույնի ու ձևի աննկարագրելի նուրբ զգացողությամբ կարողացավ ստեղծել կտավներ, որոնք չեն կարող անտարբեր թողնել որևէ մեկին, ով գիտե գնահատել գեղեցիկը: Նրբաճաշակ ու մանրամասն պատկերված աշխատանքներ, որոնցով նշանավորվում է Սուրենյանց նկարիչն ու հայը: Սուրենյանցն էր, ով իր աշխատանքները համեմեց հայ մանրանկաչության մոտիվներով, ճարտարապետության ժանեկանման քանդակազարդերով, ով կարողացավ իր աշխատանքների միջոցով փոխանցել հայ արվեստի ամենանուրբ ու բարձր դրսևորումները:

Ահա մի նկարիչ, որը հիմնադիրը դարձավ հայ պատմանկարչության, քանզի քաջ գիտակցում էր թե՛ իր ժողովրդի ցավը, և թե՛ պատմական անցքերն ու իրողությունները նաև այս կերպ փոխանցելու կարորությունը:

«Ոտնահարված սրբություն»ահա մի ստեղծագործություն, որն արտահայտում է մշակույթի, հավատի ու մի ողջ ժողովրդի հանդեպ կատարված ոտնձգությունները, դրանց ողբերգականությունը, տառապանքն ու նաև վերաշնվելու, ոտքի կանգնելու համառությունն ու կամքը՝ ի հեճուկս թշնամիների, ի հեճուկս կյանքի հարվածների: Ահա մի ստեղծագործություն, որ ներկայանում է որպես հանճարեղ կոմպոզիցիա, գաղափար, ասելիք, որը ներկայացնում է ազգի ցավն ու թշնամական հարվածները առաջնահերթ իր վրա վերցնող եկեղեցու ու հոգևորականի կերպարով, մշակութային արշեքների հարստությամբ: Ա՛յն հոգևորականի, որը, եթե հարկ լինի, նաև մարտիկ է, ուսուցիչ, ազգի նվիրյալ զավակ…

Ահա մի ստեղծագործություն, որն իրապես հուզում է, ստեղծագործություն, որի մասին խոսելիս չենք կարող չնշել կոմպոզիցիայի, գույնի, արտահայտչաձևերի և մանրամասն ու հանճարեղորեն մշակված միջավայրի մասին: Մի աշխատանք, որ իր մեջ կուտակում է հայ ժողովրդի մշակույթի, ցավի, պայքարի, անկումների ու վերելքների թանձրացումը, մի աշխատանք, որ կարող է պատմել ազգային ողբերգության ու նկարչի հանճարեղության մասին միաժամանակ, աշխատանք, որ վստահաբար կարող ենք դնել համաշխարհային կերպարվեստի լավագույն ստեղծագործությունների կողքին, աշխատանք, որում ամեն ինչ՝ պոկված վարագույրը, թալանված գանձարաը, սպանված հոգևորականը, խաչքարը, որ կանգնած է կոմպոզիցիայի կենտրոնում, ձեռագիր մատյանները, որ ընկած են հատակին, մատյաններ, որ սրբություն ու պաշտամունք են այս՝ գիրը պաշտող ժողովրդի համար, ամեն ինչ խոսում է այն վայրագության, բարբարոսության մասին, որը կատարվել է տաճարում: Ահա մի ստեղծագործություն, որի գունային լուծումներն անգամ սարսուռ են ներշնչում՝ ստեղծլով սուր հոգեբանական լարվածության տպավորություն:

Վ. Սուրենյանցի «Ոտնահարված սրբություն» աշխատանքը պարզապես ստեղծագործություն չէ, այն ճիչ է՝ ուղղված աշխարհին, այն դաս է՝ այլևս այսքան չթուլանալու, այն բողոք է, հիշողություն, որին չհետևելն անհնար է: Սուրենյանցի «Ոտնահարված սրբությունը»  անցյալին ուղղված ըմբոստացում և ապագային ուղղված պայքարի ու լավատեսության հայացք է, այն հիշեցում և արթնացումի կոչ է բոլոր սերունդների համար….

«Ոտնահարված սրբությունը», լինելով խիստ ազգային՝ թե՛ իր սյուժեով, թե՛ ներքին դրամատիզմով, և թե՛ պատկերման մաներայով ու գունային համադրություններով, ներկայանում է որպես համամարդկային արժեք: Այն բազում ճակատագրերի ծառսն է՝ ընդդեմ անարդարության, թշնամական ոտնձգությունների և մահվան…

Ահա այս և մյուս աշխատանքներում մենք տեսնում ենք Սուրենյանց հանճարի բացարձակ դրսևորումը՝ գաղափարի, գեղանկարչության, հոգեբանականի և պատմական դրվագի միատեղումը, կատարյալ ներդաշնակումը՝ մեկ ստեղծագործության մեջ՝ առանց «շատախոսության», որը այսօրինակ բազում դեպքերի հավաքական պատկերումն է: 

Զինվորի քույր եմ այլևս....

…. Այսօրը տարբերվում է կյանքումս ապրած բոլոր օրերից, և երբեք չի կրկնվի… Զինվորի քույր եմ այլևս…. Այսօրը տարբերվում է, այսօրվա հուզմունքը, ապրումը, կարոտն ու հպարտությունը շա՜տ ուրիշ են՝ խորը, մի տեսակ անզուսպ, չենթարկվող, համառ, իր ետևից կանչող-տանող…. Այսօրը ուրի՜շ է, շա՜տ ուրիշ, նմանը չի եղել ու չի լինի… Այն տարբերվում է բոլոր օրերից, որ երբևէ կապրեմ… Այսօր ես քեզանով ապրելու նոր մեկնարկ եմ տվել իմ կյանքին…. Ծնվեցիր՝ ուրի՜շ էր, քայլում, վազվզում էիր՝ ուրի՜շ էր, խաղում էինք՝ ուրի՜շ էր, իմ մանկության մեջ ես մե՜ծ էի քեզանից, այնքան, որ կարող էի քեզ գրկե՜լ… Մե՜ծ էի… )) Դու էլ ես ուրիշ այսօր, մեծացել ես, մի գիշերում ես մեծացել, մեկ ակնթարթում փոխվեցիր եղբայրս, հասունացար մեկ ակնթարթում…. Այսօր բոլորիս աչքերն ուրի՜շ փայլով էին փայլում, ուրի՜շ կարոտ է խեղդվում կոկորդում, որ ժպիտը դեմքից ցած չիջնի… Այսօրը ուրի՜շ է՝ նմանը չկա….

Այսօրվանից նոր մեկնարկ եմ տվել կյանքիս … Թու՜նդ, մի տեսակ հայկական, մի տեսակ լեռնոտ, մի տեսակ՝ պնդացնող, ու անհանգիստ թպրտացող սիրտս այսօրվանից սկսած այլ կերպ է զարկելու զինվորի աղոթք շշնջալիս, ամեն գիշեր քուն մտնելիս ու արթնանալիս…. Այսօրվանից միտքս սևեռվելու է սահմանի այն հատվածին, որտեղ դու ես կանգնած՝ հո կրակոց չկա՞…. Այսօրվանից ամեն առավոտ քեզ արդեն մտքում եմ բարի լույս ասելու, ու քնելուց արդեն կմտածեմ՝ տեսնես ի՞նչ ես արել այսօր, ո՞նց ես, ի՞նչ ես մտածում արթուն պառկած…և մի հոգատար ու մեղմ, քույրական ժպիտ  աչքերումս՝ կասեմ՝ քնի՜ր եղբայրս, այս գիշեր ես եմ քունդ հսկելու իմ անդադար աղոթքներով…. Այսօրը երկու տարի է ձգվելու… Քեզ բարի ծառայություն, զինվո՛րս… Արդեն ուրի՜շ վստահությամբ եմ համակվել.... 

16. 01. 2016 թ.

ՄԱՍՐԵՆԻ