Հայոց տոնացույցը

Հայ ժողովուրդն իր հարուստ մշակութային անցյալում ձեռք է բերել նաև հարուստ տոնացույց: Այն տոները, որ հայ ժողովուրդը նշում էր դեռևս հարյուր տարի առաջ, շատ քիչ են պահպանվել մեր կենցաղում: Առանձին վայրերում դեռևս նշում են Վարդավառը, ավելի հազվադեպ՝ Համբարձում, իսկ Զատիկի, Տյառնընդառաջի, Սուրբ խաչի որոշ ծեսեր պահպանվել են գրեթե ամենուր: Սակայն տոնակատարությունների ամբողջությունը զգալի կորուստներ է տվել: Մեկ հարյուրամյակ առաջ նշվող տոներն իրենց տևական պատմությունն են ունեցել, և նրանց ծիսականու բացահայտումը և վերլուծությունը շերտ առ շերտ ցույց են տալիս հայ ժողովրդի անցած պատմական ուղին, հազարամյակների ընթացքում տոմարական փոփոխությունները, մարդկանց միջև հարաբերությունների կաղապարներն ու դրանց պատճառաբանվածությունը, շրջակա միջավայրի հանդեպ մարդկանց և անհատի վերաբերմունքը, բնությունից և երկնային ուժերից ակնկալիքները, ապահով և անապահով կյանքի մասին պատկերացումները, բնությունից, երկնային ուժերից, մարդածին ու բնական աղետներից, անհատ մարդկանցից սպասվող վտանգները, տագնապներն ու դրանցից պաշտպանվելու կերպը ևն: Մեր տոների ժողովրդական արարողություններում կարելի է հանդիպել հայոց նախաքրիստոնեական աստվածությունների կերպարներին, Հայկի ու Բելի ավանդազրույցի դրսևորումներին, Նոյ նահապետի ու ջրհեղեղի մասին պատմությունների հետքերին, քրիստոնեության մուտքին և ընթացքին, քրիստոնեական տոնացույցի <<հայացման-ազգացմանը>> և հիշողությունների, չարի ու բարու մասին հայ ժողովրդի ըմբռնումներին ու պատկերացումներին:
  Քրիստոնեության ընդունումից, ինչպես աշխարհի շատ ժողովուրդների մոտ, հայ ժողովրդի ավանդական տոնացույցը ևս վերածվեց քրիստոնեական աշխարհայացքի և համակարգված տոնացույցի կաղապարով և այդ կերպ գոյատևեց ավելի քան մեկուկես հազարամյակ:
  Այսօրվա եկեղեցական տոնացույցն անվանապես արտացոլում է այդ մեկուկես հազարամյակի ընթացքում մեր ժողովրդի կենցաղում լիարյուն կյանքով ապրած ուն ժողովրդական և եկեղեցական տոների ամբողջությունը. հիրավի, այդ երկար ու ձիգ դարերի ընթացքում հայ եկեղեցին և ժողովուրդը նշել են Ծնունդ, Տյառնընդառաջ, Ս. Սարգիս, Բարեկենդան, Ծառզարդար, Զատիկ, Զատիկ կամ Ս. Հարություն, Խաղողօրհնեքի կամ Աստվածածնի Վերափոխման տոն, Ս. Խաչ, Կանաչ-Կարմիր կիրակիները, Վարդավառը: Հարց է ծագում, թե ինչպե՞ս կոչել այդ տոները՝ ժողովրդակա՞ն, ազգայի՞ն, թե՞ եկեղեցական; Ընդհանուր առմամբ դրանք նույնն են: Տոների մեջ ամբողջացել, ընդհանրացել, նույնացել են ժողովրդականն ու եկեղեցականը: Ժողովրդականը հաճախ դարձել է եկեղեցական և ընդունվել եկեղեցու կողմից, եկեղեցական-քրիստոնեականն էլ իր հերթին դուրս է եկել եկեղեցու պատերից և դարձել ժողովրդական կենցաղի անբաժանելի մասը: Որոշ ծեսեր, որոնք կատարվում են տոների ժամանակ, ոչ միայն ընդունելի չեն եկեղեցու կողմից, այլև հակասում են քրիստոնեական տրամաբանությանը: Դրանք բազմաթիվ են, զանազան գուշակությունները, չարխափան կանխարգելիչ ծեսերը, հմայական ծեսերը, վիճակահանությունները, նախաքրիստոնեական աստվածներին կամ ոգիներին ներկայացնող տիկնիկները, կրակի պաշտամունքին առնչվող խարույկներըմ ջրի պաշատամունքի արարողությունները և այլն: Սակայն դարերի ընթացքում հայ հոգևորականները կարողացել են հաշտվել դրանց գոյության հետ և երբեմն նույնիսկ մասնակցել դրանց: Այսպիսով՝ բուն ժողովրդական, այսպես կոչված ազգային սովորությունների մի մասը պահպանվել, փոխանցվել է սերնդեսերունդ եկեղեցական տոների միջոցով: Հայ ժողովրդի տոնացույցում ուսումնասիրողները բացահայտում են նրա վաղնջական շերտերը, տեսնում արևի ու կրակի, ջրի ու հողի պաշտամունքին նվիրված հանդիսություններ, նախաքրիստոնեական շրջանի աստվածություններին, մասնավորապես երկրագործական աշխատանքները և անձնական ու հասարակական բարեկեցությունը հովանավորող ուժերին նվիրված ծեսեր:
  Եկեղեցական օրացույցի համաձայն, տարվա օրերը բաժանվում են երեք խմբի՝ Պահոց, Տոնական, Սրբոց օրեր: Իրենց հերթին տոները բաժանվում են խմբերի՝ Տերունի տոներ, Աստվածածնի տոներ, Խաչի տոներ, Եկեղեցական տոներ և ազգային կամ կրոնական գաղափարներին նվիրված տոներ:
  <<Տերունի>> կոչվում են այն տոները, որոնք նվիրված են Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսի կենսագրության զանազան դեպքերին: Հայոց եկեղեցու տոնացույցում դրանք են՝ Ծննդյան և Մկրտության տոնը, Տյառնընդառաջը, Ծաղկազարդը, Սուրբ Հարությունը կամ Զատիկը, Համբարձումը, Վարդավառը կամ այլակերպության տոնը:
   Աստվածածնի տոներն իրենց հերթին առնչվում են Մարիամ Աստվածածնի կյանքի դեպքերին, մասնավորապես նրանց, որոնք կապված են Քրիստոսի հետ: Վերափոխման տոնը միակն է Աստվածածնին նվիրված ութ տոներից, որը ժողովրդականացել է, ավելին, կարելի է ասել, որ այն շարունակվել է որպես քրիստոնեությունից առաջ գոյություն ունեցած անհատական տոներից մեկը:
Եթե նախաքրիստոնեական շրջանում հայ ժողովուրդն ուներ, դիցուք, կրակի պաշտամունքին նվիրված տոն, ապա քրիստոնեական Տյառնընդառաջի ժողովրդական տոնահանդեսը քրիստոնեական արարողակարգի կողքին, շարունակեց պահպանել այդ նախաքրիստոնեական տոնի ազգային ծեսերը: Անգամ ժամանակի ընթացքում, քահանան ևս, իր մասնակցությունն է բերում խարույկներ վառելու և նրանցով գուշակություններ անելու սովորույթին: Նույն կերպ քրիստոնեական Ս. Հարության, Համբարձման տոներում պահպանվել և նույնիսկ զարգացել են ժողովրադական Զատիկն ու Վիճակը: Տարբեր ձևերով <<ծպտվելով>> քրիստոնեական հերոսների կերպարներում, երբեմն պահպանվել, գոյատևել և նույնիսկ զարգացել են որոշ նախաքրիստոնեական Աստվածների, օրինակ Սուրբ Սարգսին, նվիրված ծեսեր:
Ժողովրդական տոնը ծրագրված երևույթ չէ, այլ ժողովրդի հավաքական ու տևական ստեղծագործության արդյունք, կատարողական կողմով անընդհատ փոփոխությունների ենթակա,, բայց միաժամանակ՝ խիստ պահպանողական իր հիմնական բաղադրիչներով: Թվում է, թե երբեք ժամանակավրեպ չեն կարող լինել Ս. Սարգսի տոնին խաշիլ, Համբարձմանը՝ կաթնապուր եփելու, Զատկին <<ախառի>> սովորույթները, Վարդավառի ջրախաղերը, Ամանորին <<Տարի հաց>> թխելու վանդույթները, բարեկենդանի, Զատկի, Կրկնազատկի կամ Կանաչ կիրակիի խառը կամ խմբապարերը և այլն: Կարող են փոխվել դրանց կատարման ձևերը, երգերի տեքստային բովանդակությունը: Հազիվ թե այսօր որևէ մեկը Ծառզարդարին հարսնացուին եկեղեցում նվիրաբերություններ անի, կամ նույն Ծառզարդարին վերապահի նորահարսին <<դարձ>> տանելու սովորույթը, բայց այդ օրը նորաբոբոջ չյուղերով զարդարելու և միմյանց նվիրելու սովորույթը, մանուկների ու պատանիների <<ճեռ>> ու <<կարկաչայի>> ժամանակակից ձևերով զինված շրջայցերը կյանքի մեջ գեղեցիկ զանազանություն կբերեն: Զատիկին ձվեր ներկելու, զարդարելու, նախշելու, փնջելու ավանդույթը այնքան գեղեցիկ է, որ այն պահպանած ժողովուրդներն այն վերածել են ժողովրդական ստեղծագործության ուրույն մի բնագավառի և հասցրել այնպիսի կատարելության, որ ամբողջ սրահներ են պետք լինում դրանք ցուցադրելու համար: Հայ ժողովրդական զարդարվեստի և դասական մանրանկարչության վերազարթոնքի դրսևորման ձևերից մեկն էլ կարող է դառնալ Զատկին ձուն գունավոր թելերով <<փնջելու>> , ուլունքներով զարդարելու ու վրձնով, չորացրած կանաչներով նախշելու ավանդույթի վերականգնումը: Երեխաների մեջ գեղագիտական ճաշակ դաստիարակելու հիանալի միջոց է նրանց ծնողներին կամ միմյանց նվիրելու համար Զատկին այդպիսի մեկ ձու պատրաստելու հանձնարարականը:
Ավանդական տոնացույցի տարեկան համալիրի մեջ կարևոր դեր էր խաղում զանազան ձևերով դրսևորվող ժուժկալությունը: Կային կանոնիկ՝ պարտադիր և կամավոր, համընդհանուր և անհատական ժուժկալության դրսևորումներ: Կանոնիկ Ժուժկալությունը սահմանված էր եկեղեցու կողմից պասերի միջոցով, իսկ կամավոր ժուժկալությունը մարդիկ իրենք էին սահամնում իրենց համար: Որևէ իղձի հասնելու համար մարդիկ ուխտ էին անում հեռու մնալ այս կան այն գայթակղությունից: Դրանք պարզ , անպաճույճ ուխտեր էին, բայց մարդու օրգանիզմի վրա որոշակի բռնության կարոտ: Օրինակ ուխտ էին անում այսինչ տոնի զվարճություններին չմասնակցել: Հատկապես դժվար և կարևոր էր Զատկից ինչև Համբարձում ընկած քառասուն օրերի ընթացքում կաթնեղեն չուտելու ուխտը:
Ժուժկալության ուխտը միայն ուտելիքների վրա չէր տարածվում: Կային թե՜ կանոնակարգված, թե՜ կամավոր ժուժկալության դրսևորումներ նաև հագուստի սեռական կյանքի հետ կապված, որոշ երիտասարդ աղջիկներ ուխտ էին անում զարդեր չկրել այս տոնից մինչև մյուս տոնը, կամ այս կամ այն տոնահանդեսին: Այստեղ ևս ուխտի որոշումը, ձևը հաճախ պայմանավորված անհատի երևակայությամբ, պատկերացումներով: Ինքնազոհման ուխտի ձևը բնորոշ է բազմաթիվ ժողովուրդների, սակայն հայերիս մոտ այն իրականացվում է տոնական համակարգում:
Տոնի, տոնական հանդիսության անքակտելի մասն են կազմում խաղերը: Այսօր դրանք շտ են հեռացել իրենց ազգային ձևերից:
Տոների ժամանակ կատարվող խաղերն ունեցել են մի շարք պայմանավորող գործոններ. Նախ՝ դրանք այս կամ այն չափով համապատասխանել են տվյալ տոնի բովանդակությանը, (օրինակ՝ Զատկի ձվախաղերը, Համբարձման և Վարդավառի ճլոթին ու ճոճախաղերը, Բարեկանդանի մրվցախաղերը և այլն), երկրորդ՝ տվյալ տոնի սեզոնին (ձմեռային-գարնանային-ամառային խաղեր), երրորդ՝ տոնակատարության անցկացման վայրին (ուխտավայր, գյուղ, տան ներսում, դրսում, բակում, կալում), չորրորդ՝ խաղացողների սեռատարիքային կազմին (մանկական խաղեր, երիտասարդական, կանանց, տղամարդկանց, խառը կազմով) և այլն: Շատ են եղել ձիարշավները, ըմբշամարտերը, վազքի մրցույթները, բանավիճային խաղերը, թատերախաղերը և այլն: Բոլոր դեպքերում խաղերը պահանջում էին մտքի ճկունություն, սրամտություն, ֆիզիկական ուժ, բնաշխարհի իմացություն:
Մեր տոների ժողովրադական կատարումների զգալի մասը վկայում է, որ ժողովուրդը տոներին ի ցույց է դրել մարդու և բնության ամբողջականությունը, փոխկապակցվածությունը, տոների մեջ կարմիր թելի նման անցնում է բնության զարթոնքի հետ մարդու հաղորդակցվելու և բնության հղության հրաշալի պահին մի կողմից հողը չվնասելու, մյուս կողմից հողի բարեբեր վիճակին առնչվելու և օգտվելու ձգտումը: Գարնան կենարար ցողը տարբեր ձևերով օգտագործելու, մարդկանց և անասուններին օծելու, բուժիչ և առատացնող խոտաբույսերը հավաքելու, ողջ տարվա ընթացքում խնայողաբա օգտագործելու և բազմաթիվ այլ սովորություններ, որոնց կհանդիպենք Մեծ պասից սկսած մինչև Վարավառ ընկած տոների ժամանակ, հենց դրա վկայությունն են: Համբարձման տոնի <<դյութիչ>>, <<կախարդական>> գիշերը, երբ ողջ տիեզերքը սիրով էր շնչում, իսկ սիրահար աստղերը գրկախառնվում ու համբուրվում էին, ամուլ զույգերը, ականատես լինելով այդ տիեզերական համբույրին, կենակցում էին՝ պտղավորվելու հույսով, հավատալով, որ սիրո գիշերվա ամենազոր կախարդանքը կազդի իրենց ամլության վրա, ինչպես այն ազդում է ծառ ուծաղկի, հողի, ընդերքի վրա:
Տոներին միջոցներ են ձեռնարկվել նաև բնության ուժերին օգնելու, ինչպես, օրինակ, Ծառզարդարին պատանիներըրջում էին դաշտերում և ավետում գարնան գալուստը՝ կոչ անելով հողին արթնանալ:
Տոներին մենք գործ ունենք ծիսական, սրբազան խնջույքի հետ, որտեղ ամեն ինչ՝ բնորոշ և անհրաժեշտ ուտեստի տեսականուց սկսած մինչև մատուցման և վայելման կարգը, հերթականությունը, ժամը և այլն խորհուրդ ունի և սահմանվում է սրբազան իրականությամբ:
Ի դեպ, ոչ բոլոր տոներն են պահանջել առատ մսեղեն, որոշ տոների ժամանակ՝ Նոր Տարի, Ս. Սարգիս, Համբարձում, սեղանին մսեղեն չի եղել ընդհանրապես, սակայն դա լիարժեք ուրախությանը չի խանգարել: Ավելին, հայոց ավանդական մշակույթը վկայում է, որ մի շարք տոների ժամանակ կատարվել են ոչ մսեղեն զոհաբերություններ: Սուրբ Սարգսին՝ փոխինդ և աղանձ, Համբաձմանը՝ կաթնով են զոհաբերել և, ինչպես ընդունված է մսեղենի դեպքում այսօր էլ, բաժանել են յոթ տեղ:
Նույն սկզբունքով տոնական խնջույքների մի մասը սեռային և տարիքային հասցեականություն ուներ, կային պատանեկան խնջույքներ,  աղջիկների, տղաների խնջույքներ և այլն, և սրանք ևս պատճառաբանված էին ոչ միայն և ոչ այնքան հասարակական հարաբերությունների մշակույթով, այլև՝ տոնի ծիսական գործառույթներով: Օրինակ Համբարձման տոնին դաշտերում, նորածիլ խոտերի ու ծաղիկների մեջ տեղի ունեցող աղջկական խնջույքի վաղնջական հիմնական միտումը երկու բեղմնընդունակ ուժերի՝ հողի ու երիտասարդ, պտղունակ տարիքի կանանց համակցմամբ ինչպես հողի, այնպես էլ՝ աղջիկների բեղունությունը զորացնելն էր: Տարվա այդ շրջանում հողը երիտասարդ աղջկա ունակություններով էր օժտված:
Տոներում շատ կարևոր, զգայուն տեղ ունի սիրո թեման: Գրեթե բոլոր տոներինաղջիկների և տղաներիփոխհարաբերությունների համար սահմանված նորմեր կան, որոնք տարբերվում են սովորական օրերի հարաբերություններից: Դրանք ոչ միայն միմյանց հանդիպելու, այլև սիրո խորհրդանիշներ՝ խնձոր, փնջած ձու և այլն փոխանցելու, սիրո տաղեր երգելու, պարելու, սրամտելու, առհասարակ իրենք իրենց ցույց տալու հնարավորություններ են: Իսկ սիրո թեմայով արվող կանխատեսումները, հմայությունները, գուշակությունները տոներին անթիվ են:
Հայոց տոները շատ հարուստ երգեր ոև պարեր են ունեցել: Երգերի բովանդակությունը համարյա միշտ համապատասխանել են տվյալ տոնի իմաստին: Նոր Տարվա երգերում հնչել են ընտանիքի բարեկեցության ու անհատի երջանկության մաղթանքները, Տյառնընդառաջի, Բարեկենդանի տոներին՝ հասարակական բարեկեցության, սիրային, չարխափան-հմայական երգերն են շատ, Զատկի տոնից մինչև Վարդավառ՝ դաշտերի առատության, մարագների լիության, զույգերի երջանկության, սերնդաճի մաղթանքները, Վարդավառին՝ կատակերգերը, սիրային պչրանքը, ծաղրը և այլն: Ընտանիքին ցորեն, գարի, հաց, յուղ, մեղր, շատ անասուններ, ոսկի ու արծաթ մաղթող երգերում թեման շարունակվում էր իղձերին հասնելուցանկությամբ, սոցիալական դիրքի բարձրության ու մարդկային հույզերի նրբագույն ելևէջների ներկայացմամբ, կարոտով ու սիրով թաթախուն, ուրախ ու տխուր, թախծոտ ու կենսունակ, սրամիտ, սյուժետային, հաճախ՝ սերնդե-սերունդ փոխանցված, երբեմն՝ հանպատրաստի: Տոնական երգ ու պարին մասնակցելը, դրանց իմացությունը, մարդու գեղագիտական և հասարակական դաստիարակության մաս են կազմում: Յուրաքանչյուր տարիքային խումբ ուներ իրեն հատկացված դերակատարումը: Ծննդյան, Հարության ավետիսները, Նոր տարվա և Ծառզարդարի երգային բեմադրություններն ավելի շատ պատանիների դերակատարումներն էին, Բարեկենդանի, Զատիկի, Վարդավառի խմբային պարերի, գիշերային պարահանդեսների հիմնական մասնակիցները երիտասարդներն էին և այլն:
Անհրաժեշտ է ավելացնել, որ հայ ժողովուրդն ուներ շարժական և անշարժ տոներ՞ Անշարժ են այն տոները, որոնք նշվում են պարբերաբար միշտ նույն օրը, ինչպես Ամանորը, Ծնունդը, Տյառնընդառաջը և այլն: Շարժական տոների նշման օրերն ամեն տարի փոխվում են: Մեր տոնացույցի շարժական տոների օրերը ամեն տարի փոխվում են: Մեր տոնացույցի շարժական տոների օրերը պայմանավորված են Զատկի տոնիէ տվյալ տարին նշվելու օրով: Առանց պատճառներին անդրադառնալու պետք է նշել, որ Զատիկը նշվում է գարնանային գիշերահավասարից հետո, լուսնի լրմանը հաջորդող կիրակի օրը և կարող է ընկնել մարտի 21-ից մինչև ապրիլի 25-ն ընկնող որևէ կիրակի:

Հրանուշ Խառատյան < Հայ ազգային տոները> գրքից